ÜNLEMLER

 

ÜNLEMLER

 

                İçimizden bir anda kopup gelen sevinç, korku, acı, üzüntü, keder, şaşma…gibi duyguları anlatmaya yarayan sözcüklere “ünlem” denir.

BAŞLICA ÖZELLİKLERİ ŞUNLARDIR:

1.Ünlem,anlamsız sözcüklerdir: a!,aaa!,yaaa!,hişt!..

2.Ünlemler,cümle değerendi sözcüklerdir:tek başlarına kullanılabilirler: ahh!,off!,üff!,vah vah!,eyvah!,oh!,ayy!

3.Ünlemler cümle başında,cümle içinde, cümle sonunda kullanılabilir:

-Ee!Ne olacak bunun sonu!

-Ayağa kalksan a!

4.Ünlem ya da ünlem değerindeki sözcüklerin kullanıldığı cümleler,”ünlem cümlesi”dir.

5.Ünlemler cümle dışı ögelerdir,ünlem olarak kullanıldıklarında cümle öğesi olmazlar.

 

ÜNLEMLER İKİ ÇEŞİTTİR

1.ASIL ÜNLEMLER

a)Duygu Ünlemleri:ohh1,vah vah!, eyvah!, yaa!, off!, tuh!

b)Çağrı(seslenme) Ünlemleri: hey!, ey!, ha!, hişt!

 

ÜNLEMLERİN KULLANIM VE ANLAM ÖZELLİKLERİ

-Aaa,herkes gelmiş!(şaşma)

-Aaa!Yeter artık!(bıkma,usanma)

-Olur a,bakansın kazanır!(olasılık)

-E!Kim gelmiş?(soruyu pekiştirme)

-Ee!Artık buna diyecek yok!(Beğenme)

A oğlum,ben sana demedim mi!(seslenme)

-Ceplerimi karıştırma e mi?(tembih,uyarı

-Ha göreyim seni evlat!(isteklendirme)

-Ha,şimdi anladım!(evetleme)

-Bekle ha bekle!(aşırılık)

-Amma güzel ha!(beğenme)

-Döverim ha!(korkutma)

-Hah,uçak geldi!(beklentinin gerçekleşmesi)

-Hey buraya gelsenize!(seslenme)-

Uyarı:”E” ünlemi fiillerin sonuna geldiğinde fiille kaynaşabilir.

-Bana baksan a!(Bana baksana!

-Buraya gelseniz e!(Buraya gelsenize!)

*****

-Yaa!Niçin böyle söylüyorsun?Şaşırma,reddetme)

-Doğru değil mi ya!(onaylatma)

-Hay yaramaz!(azarlama)

-Hay Allah razım razı olsun!(dua)

-Hay hay!Ben de gelirim.(kabul etme)

-Vay başıma gelenler!(acınma)

-Vay,demek böyle kötülükler de oluyormuş!(şaşma,öfke)

-Haydi çabuk olun!(harekete geçirme)

-Haydi,etsin etsin dört bin lira eder!(olasılık)

-Ahh,neydi o günler!(anımsama,özlem)

-Ah yavrum ah!Bu ne çile!(acıma)

-Ah çocuk ah,nasıl yaptın bu işleri1(öfke,azarlama)

-Ah,bir daha gelir mi o günler!(hayıflanma)

-Ay,başım tuttu yine!(acı)

-Ay,bunu sen mi söylüyorsun!(şaşma)

-Ay,ne güzel çocuk böyle(beğenme)

-Ay,içeride biri var galiba!(kaygı)

-Yahu,sen ne diyorsun!(sorgulama,paylama)

-Yapma yahu!(kaygı,hoşlanmazlık)

-Ayol,sen nerede kaldın!(seslenme,sitem)-

-Hişt,çekil oradan!(Seslenme)

-Ooo!Maşallah ne çabuk büyüdün!(alay)

-Off,bıktım senden(usanç)

-Öff,bu ne koku!(tiksinti)

-Yazık,böyle mi olacaktı!(Hayıflanma,kınama)

-Eyvah!Çocuk havuza düştü.(kaygı,acınma,yazıklanma)

-Amanın,bu ne güzellik!(hayranlık)

-Aferin sana!(beğenme,ödüllendirme)

 

UYARI 1:Hayvanları kovmak,ürkütmek..amacıyla kullanılan sözcükler de birer ünlemdir:

hoşt!, pist!, dehl!, oha!, kışt!...

2.Dua ve yemin sözleri de birer ünlemdir:amin!,vallahi!,inşallah!

3.Yansımalar da ünlem olarak kullanılabilir:

-Karşıdaki ev birden çöktü:Gümbür!..

-Tabaklar,bardaklar yere düştü:Şangır!...

ÜNLEM OLARAK KULLANILAN SÖZCÜKLER

                Aslında ünlem olmadığı halde kuvvetli bir duyguyu belirten sözcükler, seslenmeler ve sert bir sesle söylenmiş emir kipli fiiller de birer ünlem sayılır:

*****    Bu nitelikteki ünlemleri üç grupta toplayabiliriz:

1.Seslenmeler(Hitap sözcükleri):

-Arkadaşlar, hemen sınıfa!

-Mehmet, susar mısın sen?

-Allahım, sen beni koru!

Yetişin dostlar ,yangın var!

2.Öfke,sevinç,korku…gibi çeşitli duyguların etkisiyle söyleniveren sözcükler ve söz öbekleri:

-Allah Allah!Bu da nereden çıktı!

-Yaşasın, biz kazandık!

-Dikkat, kaza yapacaksın!

3.Sert,dokunaklı,coşkulu bir sesle söylenmiş emir kipli fiiller:

-Def ol!

-Yazıklar olsun sana!

-Yere yat!

-Sağ ol!Bu iyiliğini unutmayacağım.

 

YANSIMALAR

 

                Doğadaki seslerin,hayvan seslerinin,insanların çıkardığı seslerin;makine,motor ve araç-gereçlerin çıkardığı seslerin yazıdaki karşılığına “yansıma” denir.

                Gök gürlemesi,rüzgarın uğultusu,akarsuyun şırıltısı,kaynayan suyun fokurtusu,arının vızıltısı,kapının gıcırtısı,kedinin miyavlaması…yansımaya birer örnektir.

                Yansımalar işitsel öğelerdir;yani göze değil kulağa hitap ederler.Sözcük türü olarak ünlem sayılırlar.

                Yansımalar,anlamsız sözcüklerdir;ama yansımalardan anlamlı sözcükler türetilebilir:

                  

Çat     çatırtı        çat çat          çatır çatır

Pat          patırtı      pat pat        patır patır

Tık        tıkırtı         tık tık         tıkır tıkır

Fıs         fısıltı        fıs fıs         fısıl fısıl

Vız        vızıltı     vız vız       vızır vızır

 

YANSIMALARDAN TÜREYEN FİİLLER

Doga Sesleri        :Şırıldamak,uğuldamak,fokurdamak,çatırdamak,gümbürdemek

                Hayvan Sesleri:havlamak,melemek,miyavlamak,anırmak,vizıldamak

                İnsan Sesleri:

Horlamak,horuldamak,fısıldamak,haykırmak,hapşırmak                   

-

BAĞLAÇLAR

 

BAĞLAÇLAR

 

                Aynı tür ve görevdeki sözcükleri ya da anlamca ilgili cümleleri birbirine bağlamaya yarayan sözcüklerdir.

                Bağlaçlar da,edatlar gibi tek .başlarına anlamları yoktur.Edatlardan farklı olarak cümleden çıkarıldıklarında cümle bozulmaz,anlamları da genellikle bozulmaz.

 

BAĞLAÇLARIN KULLANILIŞI

                İki türlü görev yaparlar:

1.Aynı tür ve görevdeki sözcükleri, sözcük öbeklerini birbirine bağlar:

2.Anlamca ilgili cümleleri birbirine bağlar:

-Biraz önce Hülya ile Ebru geldiler.

-Hakan’ı çok aradım; ama hiçbir yerde bulamadım.

 

TÜRKÇEDE EN ÇOK KULLANILAN BAĞLAÇLAR ŞUNLARDIR:

                Ve,veya ya da, yahut, veyahut, ile, ama, fakat, lakin, ancak, meğer, meğerse, nitekim, örneğin, mesela, hatta, yoksa, ise, çünkü, zira, de ki, oysaki, halbuki, mademki, öyle ki, öyle ki, kaldı ki, yeter ki, demek ki, elverir ki, yazık ki, nasıl ki,ne var ki…

**Bir de PARÇALI BAĞLAÇLAR

Araya başka sözcük öbekleri girmiş olur:

de…de, ya…ya, ya…ya da, hem…..hem, hem…….hem de,ne……..ne de, gerek………gerek, gerek……gerekse, ister…….ister, ister………isterse, olsun…………..olsun

 

VE BAĞLACI

                Türkçede en çok kullanılan bağlaçtır.Görevi virgülün görevcine benzer.Cümleye eşitlik,birliktelik,beraberlik anlamı verir.

DE BAĞLACI

-Ozan da geldi.(öbür gelenler gibi)

-Sonunda kaybetmek de var.(kazanmak olduğu gibi)

-İzin verseniz de işimi bitirsem!(istekte bulunma)

-Canım,sen de hiç hiç çalışmıyorsun.(Azarlama)

-Çalıştı da başardı.(neden-sonuç)

-Okusam da anlamam(bile,dahi)

-Başkan da başkandı hani!(Anlamı pekiştirme))

-Adam,yedi de yedi!(aşırılık)

-Yemem de yemem diyor.(Direnme)

 

Kİ BAĞLACI

1.Kendinden önceki ve sonraki cümleleri anlam ilgileriyle birbirine bağlar:

-İnsan çalışmalı ki başarsın.(Koşul ilgisi)

-Utanıyor olmalı ki size gelemiyor.(neden-sonuç)

-Evden tam çıkacaktım ki telefon çaldı.)o anda,o sırada)

-İçeri girdim ki kimsecikler kalmamış!(Şaşma)

-İstesem o kaseti bana verir mi ki?(Şüphe)

2.Özneyi ve tümleçleri güçlendirerek birbirine bağlar:

-Siz ki bu ülkenin öğretmenisiniz,niçin böyle yaptınız?

-O okuldan ki herkes kaçıyor,siz niye duruyorsunuz?

3.Yinelenen sözcükler arasında pekiştirme görevi yapar:

-Aptal ki ne aptal!

Not:Birbirine ki bağlacıyla bağlanan cümlelerden ikincisi bazen düşebilir:

-Film öyle güzeldi ki..(Anlatamam)

-Öyle yorgunum ki…(hemen yatacağım)

 

Not:Ki bağlacı başka sözcüklerle birleşerek de bağlaç görev yapabilir:halbuki,mademki,oysaki,çünkü…kaldı ki,öyle ki,demek ki…

DİĞER BAĞLAÇLAR

-Kardeş gibi geçinmeliyiz;çünkü hepimiz bu yurdun çocuklarıyız.

-Burası buz gibi;halbuki biz sıcaktan bunalacağımızı sanıyorduk.

-Ne çalışkan çocuk!Oysa ben öyle değilim.

-Çok mahçup oldu; öyle ki bir tek söz söyleyemedi.

-Mademki istemiyorsun, ben de gelmem.

-Gene mi olmadı? Demek ki dediklerimi yapmıyorsun.

-Türk dili dillerin en zenginlerindendir.Yeter ki şuurla işlensin.

-Arzu iyi,hoş kız;gel gelelim çok inatçı.

Açık söylüyorum;ta ki herkes anlasın.

-Tam borçlarımı ödemiştim;derken başıma bu iş geldi.

-Kaç para istersen veririm;tek beni hastaneye yetiştir.(sadece)

-Sabri Bey hala gelmedi; yoksa vapuru mu kaçırdı.

-İster zengin olsun ister yoksul olsun; herkes çalışmak zorundadır.

-Gerek amcam,gerek dayılarım hepsi beni çok severler.

-Bizleri yedirdi, içirdi; üstelik her birimize harçlık da verdi.

-Çok yavaş ilerliyorduk; zira yol hem bozuk hem de virajlıydı.

-Ya ben anlatamıyorum ya da sen anlamak istemiyorsun.

ANCAK BAĞLACI

Anlamca ilgili cümleleri birbirine bağlar. Ama, fakat, lakin bağlaçlarıyla yakın anlamlıdır:

-O elbise çok hoşuma gitti; ancak çok pahalı.

Not:Zarf ve ad olarak da kullanılabilir.

 

YALNIZ BAĞLACI

Anlamca ilgili cümleleri birbirine bağlar. Ama, fakat, lakin bağlaçlarıyla yakın anlamlıdır:

-İşi bir haftada bitiririm; yalnız biraz pahalı olur.

(Not: Sıfat,zarf ve isim olarak da kullanılabilir.

 

AMA,FAKAT,LAKİN BAĞLAÇLARI

1.Anlamca aralarında karşıtlık, aykırılık bulunan cümleleri bağlar:

-Vatan için ölmek de var; fakat borcun yaşamaktır.

-Fiyatlar çok ucuz; ama alıcı yok.

2.Yinelenmiş sözcükler, sözcük öbekleri arasına girerek pekiştirme görevi yapar:

-Ona bir tek ama bir tek söz bile söylemiş değilim

 

NE…..NE,NE……….NE DE BAĞLAÇLARI

*Anlamca olumsuza çevirir:

-Aylardır ne arıyor ne de soruyor.

-Ne o ne de annesi geldi.

-Bir haftadan beri ne selam ne sabah.

-Ev ne büyüktü ne küçüktü.

-Ali Bey ne şişman ne zayıf.

 

NOT: Ne…..ne bağlacıyla bağlanan cümlelerin yüklemleri genellikle olumlu olur.Ancak aşağıdaki durumlarda yüklem olumsuz olur:

a)Cümlenin yüklemi koşullu fiil ise:

-Kavgaya ne ben ne de sen keşke karışmasaydık!

b)Cümle devrikse (yüklem, ne….ne’lerden önce gelmişse):

-Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol

İSE BAĞLACI

Karşıtlık ilgisiyle cümleleri birbirine bağlar:Ayrı ya da bitişik yazılabilir:

-Annem eti çok sever; babamsa balığı tercih eder.

-Levent çok akıllı; Alper ise dağınık bir çocuk.

NOT:İse,ek-fiil olarak da kullanılabilir:

Trafik sıkışıksa yola çıkma(şart anlamı)

-Perhiz yaparsan zayıflarsın.

BİLE  (dahi) ( üstelik: zarf)

Önce geçen yada geçmiş kabul edilen cümlelere bağlar.

-Söylesen bile duymaz.

-Bu soruyu çocuk bile cevaplar

ÇÜNKÜ:Şundan dolayı, şu sebeple, neden bildirir.

HATTA:ayrıca, üstelik, bile, hem de ,dahi, bundan başka anlamları verir.

Gördüm hatta konuştum