FİİL (EYLEM)

 

FİİL (EYLEM)

 

*İş, oluş, hareket, kılış, durum bildiren kelimelerdir.

Gel, Otur, Kalk, Çık, Uyu, Döv

Not: Olumsuzluk eklerini alabilirler.

Gelme, Oturma, Kalkma, Çıkma, Uyuma, Dövme

Not: Bir sözcüğün fiil olduğunu anlamak için, sözcüğün yalın haline  “-mek,-mak” eklerini getirebiliriz. Gelebiliyorsa fiildir.

Not: Fiiller kip ve kişi eklerini alabildikleri gibi, hiç ek almadan da kip ve kişi bildirebilirler.

Gel-di-m. (“-di” Görülen geçmiş zaman eki.  “-m” 1. tekil şahıs eki)

Gel.         (Ek yoktur. Bu nedenle Emir kipi.   2. tekil şahsı bildirmektedir.)

 

Not: Fiil, tek başına bir cümle özelliği gösterebilir.

Kapat. (Bu bir kurallı cümledir.)

Not: Fiiller, anlam özelliklerine göre üçe ayrılır:

 

1)Kılış Fiilleri:

*Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşir.

*Nesne gerektirir.

Yaz, Oku, Çiz, Diz, İç, Sil, As, Kes

2)Durum Fiilleri:

*Bu tür fiiller, bir nesne ile gerçekleşmez.

*Nesne gerektirmez.

*İçinde bulunulan durumu açıklar.

Uyu, Ağla, Gül, Dur, Eğlen, Otur

 

3)Oluş Fiilleri:

 

*Varlığın zaman içindeki değişimini bildiren fiillerdir.

*Öznenin etkinliğini gerektirmez. (Kendiliğinden gerçekleşir.)

Büyü (mek), Morar (mak), Çirkinleş (mek), Yeşer (mek),

Piş (mek), Paslan (mak), Çürü (mek) 

Not: Fiillerin çekimi kip ve kişi ekleri yardımıyla yapılır.

 

KİP:

1-Fiil kök ve gövdelerinin bildirdiği eylemi, zamana ve biçime bağlayan eklere “kip” denir.

2-Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu kullanılış biçimlerinin her birine “kip” denir.

3-Fiillerin zaman, şahıs veya dilek bildiren ek almış biçimlerine “kip” denir.

4-Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun, zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına “kip” adı verilir.

5-Eylemlerin, zaman, istek gereklilik, emir, şart anlamlarından birini taşıyan biçimlerine “kip” denir.

Not: Bir fiilin zaman ve anlam özelliğine göre şekillenmesi kip ekleri sayesinde olur.

 

KİP EKLERİ

*Fiillere zaman ya da dilek (istek, şart, gereklilik, emir) anlamı katan eklerdir.

 

A) HABER (BİLDİRME) KİPLERİ:

*Fiilin zamanını bildiren kip ekleridir.

 

1- Görülen Geçmiş Zaman:  (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)

*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, kişi tarafından görüldüğünü, bilindiğini ifade eder.

Kaç-tı-m , kaç-tı-n , kaç-tı

Kaç-tı-k , Kaç-tı-nız , Kaç-tı-lar

 

2- Öğrenilen (Duyulan, Anlatılan) Geçmiş Zaman:

(-mış, -miş, -muş, -müş)

*Bu ek, geçmişte yapılan bir işin, başkasından duyulduğunu ifade eder.

Yaz-mış-ım , yaz-mış-sın , Yaz-mış

Yaz-mış-ız , yaz-mış-sınız , yaz-mış-lar

 

3- Şimdiki Zaman:   (-yor, -mekte, -makta)

*Bu ekler fiilin şu anda yapıldığını, gerçekleştiğini ifade eder.

Geziyor, boyuyor, gelmekte, yağmakta

 

4- Gelecek Zaman: (-ecek, -acak)

*Bu ek, fiilin gelecekte yapılacağını, gerçekleşeceğini ifade eder.

Yatacak, Çıkacak, Sevecek

 

5- Geniş Zaman:   (-r, -er, -ır)

*Bu ek, fiilin her zaman yapıldığını ya da yapılacağını ifade eder.

Kırar, Erir, Gözler, Görür

 

Not: Geniş zamanın olumsuzu “-mez, -maz” ekleriyle yapılabilir.

Burada diğerlerinden farklı olarak zaman ekinin ortadan kalktığı görülür.

Gördü /  Görmedi          Görür /  Görmez

 

B) DİLEK (İSTEME) KİPLERİ:

 

*Fiilin zamanını bildirmeyen kip ekleridir. İsteme, şart, gereklilik veya emir anlamları içerirler.

 

1- İstek Kipi:(-e, -a)

*İsteme anlamı katar.

Çıkayım, Yiyesin, Kıralım

Not: En sık kullanımı “-eyim, -ayım, -elim, -alım” dır.

 

2- Şart (Koşul) Kipi:  (-se, -sa)

*Şart anlamı katar.   Koşsak, Sevsen, Yaşasam

 

3- Gereklilik Kipi: (-meli, -malı)

*Gerekme ve ihtimal anlamı katar.

Düşünmeliyiz, Yürümelisiniz, Olmalı

 

4- Emir Kipi:  (Sabit eki yok)

*Emretme anlamı katar.

*Emir kipinde fiil, şahıslara göre ek alır.

* 1. Tekil ve 1. Çoğul kişilerin emir çekimi yoktur.

1. T: - 1. Ç: -

2. T: Gel 2. Ç: Gel-in(iz)

3. T: Gel-sin 3. Ç: Gel-sinler

 

FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS) VE EKLERİ:

*Fiilde bildirilen işin, oluşun ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. *Özneyi bulmamızı sağlarlar.

*Genelde kip eklerinden sonra gelirler.

1. tekil kişi (ben) Geldi-m / Geliyor-um / Gele(y)-im

2. tekil kişi (sen) Geldi-n / Geliyor-sun / Gele-sin

3. tekil kişi (o) Geldi (kişi eki yoksa 3. tekil kişi çekiminde)

1. çoğul kişi (biz) Geldi-k / Geliyor-uz / Gele-lim

2. çoğul kişi (siz) Geldi-niz / Geliyor-sunuz / Gele-siniz

3. çoğul kişi (onlar) Geldi-ler /Geliyor-lar / Gele-ler

 

BASİT ZAMANLI FİİLLER:

*Tek bir kip eki alan fiillerdir.

Fiil + Kip Eki + Şahıs Eki

Sür+dü+m    à Görülen Geçmiş Zaman

Bak+mış+sın à Öğrenilen Geçmiş Zaman

BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER: 

*Birden fazla kip eki alan fiillerdir.

Fiil + 1. Kip Eki + 2. Kip Eki (-di, -miş, -se) + Şahıs Eki

 

Not: 2. Kip eki aslında ek-fiildir. Ve bu ekler sabittir.

Git+miş+ti+n

Gid+ecek+miş+iz

Git+miş+se+niz

 

Birleşik zamanlı Fiiller Üçe Ayrılır:

1- Hikâye Birleşik Zaman: (-di)

Fiil+Kip eki+(-di)+Şahıs eki

Baksaydık, Okumalıydın, Oturacaktım

 

2- Rivayet Birleşik Zaman: (-miş)

Fiil+Kip eki+(-miş)+Şahıs eki

Arıyormuş, Çıkaymışsın, Silecekmişiz

 

3- Şart Birleşik Zaman: (-se)

Fiil+Kip Eki+(-se)+Şahıs Eki

Gelmişseniz, Yatmalıysan, Boyadıysak

 

Not: Emir kipinin birleşik zamanı yoktur.

Not: Katmerli birleşik zaman:

Gel+iyor+du+y+sa+m

Yap+acak+mış+sa

 

FİİLLERDE OLUMSUZLUK:

 

*İşin, oluşun, hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere “olumsuz fiiller” denir.

*Fiillerde olumsuzluk “-me, -ma, -mez, -maz” ekleri ile yapılır.

Gel-di / Gel-me-di      Gel-miş / Gel-me-miş       Gel-ir / Gel-mez

 

FİİLLERDE SORU:

 

*Fiiller, kendinden sonra eklenen soru ekiyle (mı, mi, mu, mü) soru anlamı kazanır.

*Soru eki, kendinden önce gelen sözcüklerden ayrı yazılır.

*Soru ekinden sonra ek gelirken ekler soru ekine bitişik yazılır.

Siz de olanları gördünüz mü?

Ankara’ya varmış mıdır?

FİİLERDE ANLAM-ZAMAN (KİP) KAYMASI:

 

*Kip eklerinin, görevi dışında, başka bir kip ekinin yerine kullanılmasıyla oluşur.

*Birleşik zamanlı fiillerde anlam-zaman kayması olmaz.

*Dua ve dileklerde genelde görülür.

Yarın maça gidiyor muyuz?  (aslında “gidecek miyiz?” olmalı… )

Bu yıl LYS haziran ayında yapılıyor. ( “yapılacak.” )

Akşamları erken yatıyorum. ( “yatarım.” )

Küçük yaştayken futbol oynamaya başlıyor.(“başlamış.” )

Hoca bir gün ağaca çıkar. ( “çıkmış.” )

Her şey gönlünüzce olsun

 

Ek-fiil (Ek- eylem)

 

"i-" fiiline ek fiil denir. Ek fiilin iki görevi vardır: İsim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar ya da basit kipleri birleşik kip durumuna getirir. Ek fiiller, "-dı, -mış, -se, -dır" ekleridir. Bu ekler bitişik yazımlarda ses uyumlarına uyar. Fiillerde olduğu gibi tekil ve çoğul kişi eklerini alır. Ek fiiller, fiiller gibi kip eklerini alır. Ek fiil ek eylem fiillerden farklı olarak dokuz kipten dördünü alabilmektedir. Bunlar:

 1. Görülen Geçmiş Zaman: i+di=idi
2. Öğrenilen Geçmiş Zaman: i+miş=imiş
3. Geniş Zaman: (i)+dir=dir
4. Şart kipi: i+se=ise

 Ek Fiilinin Görevleri
 

1. Ek fiil (ek eylem) isim veya isim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Örnek

Ayşe'nin yeni aldığı kazak çok güzeldi. (güzel idi)

Onlar, o zamanlar daha çok gençti. (genç idi)

Onun görünüşüne aldanma meğer çok gençmiş. (genç imiş)

Bizlere bunu yapan üstelik bir öğretmenmiş. (öğretmen imiş)

Hasan çok uyanıksa bu numarayı yemez. (uyanık ise)

Bir çocuk yaramazsa onun ruhundan anlamak gerekir. (yaramaz ise)

Mustafa, düzenli çalıştığından okulunda çok başarılıdır.

Öğrencilerimizden bazıları gerçekten de çok çalışkandır.

 Not: "-dır" ek fiili bazen yazılmaz ama varlığı mevcuttur. Buna gizli ek fiil de denir.

 Bu şehrin havası çok temizdir.

Bizim oralar şuan çok güzeldir.

 Ek Fiilde Çekim

 1) Görülen Geçmiş Zaman Çekimi

 Yorgundum  Yorgundun  Yorgundu
Yorgunduk  Yorgundunuz  Yorgundular

Ek Fiilin (Ek Eylem) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ile İlgili Örnek Cümleler

 Dün evde her zamankinden faklı bir şekilde yalnızdım.

Seni gördüğümde nedenini bilmem ama çok üzgündün.

Son günlerde bir hayli yorgundu.

Ek fiil (ek eylem) konusu ile ilgili çıkabilecek sorularda ümitsizdi.

Bir zamanlar bizler de çocuklar gibi şendik.

 
Odanın kapısını açtığımda siz daha uyanıktınız.

 

Sınavdan beklentileri bitmiş gibi ümitsizdiler.

2) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi

Çalışkanmışım  Çalışkanmışsın  Çalışkanmış
Çalışkanmışız  Çalışkanmışsınız  Çalışkanmışlar

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi ile İlgili Örnek Cümleler

 Biz onunla o şehirde meğer arkadaşmışız.

Bu ne incelik Tarkan Bey meğer ki şairmişsin.

Babası da kendisi gibi sakinmiş.

Bizler bir zamanlar meğer ne milletmişiz.

 
Sizleri geç keşfettik meğer çok zekiymişsiniz.

Annelerini kaybettiklerinden çok mutsuzdular.

 

3) Şart Kipi Çekimi

Öğretmensem   Öğretmensen   Öğretmense
Öğretmensek   Öğretmenseniz  Öğretmenseler

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Şart Kipi Çekimi ile İlgili Örnek Cümleler

 Yaramazsam bunun bedeline hazırım.

Öğretmensen eğitici yönün de ön plana çıkmalıdır.

Hâkime göre suçluysa bunun cezasını çekecek.

Mutsuzsak bunun bir nedeni vardır.

Öğrenciyseniz bunlara katlanmanız gerekir.

Onlar efendilerse ona göre muamele görürler.

 4) Geniş Zaman

Dertliyim
Dertlisin
Dertlidir
Dertliyiz   Dertlisiniz    Dertliler

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Geniş Zaman Çekimi ile İlgili Örnek Cümleler

 Bugün yine çok kederliyim.

Ben sillesini yedim feleğin sen neden dertlisin?

Orada kuşlardan ne haber vardır?

Doğudaki ülkelere göre epeyce bilgiliyiz.

Yöneticiliğinizi çok beğendim oldukça ilgilisiniz.

Son zamanlarda bizimkiler oldukça mutlular.

2. Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı fiil yapar:

Basit zamanlı fiillere "-di, -miş, -se" ek eylemleri getirilerek yapılır. Bu çekimde "hikâye, rivayet ve şart" olmak üzere üç çekim vardır.

Ek Fiilin Hikâyesi (i-di)

Okuyordum  Okuyordun   Okuyordu
Okuyorduk   Okuyordunuz  Okuyordular

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Hikâyesi ile İlgili Örnek Cümleler

 O zamanlar ben, Bitlis Anadolu Öğretmen Lisesi'nde okuyordum.

Gazetede önemli yazılar yazıyordun.

Remzi Bey 2005'te 19 Mayıs Üniversitesi'nde tıp tahsiline başlamıştı.

Hepimiz insan olduğumuz için birbirimizi anlamalıydık.

Bu güzel anları yaşamak için saatlerce ter dökmüştünüz.

Çocuklar köyde akşamları küçük bir alanda oynuyorlardı.

 Ek Fiilin Rivayeti (i-miş)

 
 Okuyormuşum  Okuyormuşsun  Okuyormuş
Okuyormuşuz   Okuyormuşsunuz  Okuyormuşlar

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Rivayeti ile İlgili Örnek Cümleler

 Meğer o sınavda ben tarih yazıyormuşum.

Geceleri hep aynı saate ağlarmışsın.

O annesine haftada bir mektup yazarmış.

Yeni hatırladım doğrusu eskiden hafta sonları buraya geliyormuşuz.
Sınavın sonuna kadar koridorda bekleyecekmişsiniz.

Çocukluk arkadaşlarım yazın topluca köydeki evimize geleceklermiş.

Ek Fiilin Şartı (i-se,-sa)

Okuyorsam     Okuyorsan      Okuyorsa
Okuyorsak       Okuyorsanız   Okuyorsalar

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Şartı ile İlgili Örnek Cümleler

Haftada klasiklerden bir kitap okuyacaksam seninle gelirim.

Her sus dediğimde ağlayacaksan gözümden ıraklaş.

Çocuklar oyun oynarsa izin ver lütfen!

Yıllardır bunu bekliyorsak bir sebebi vardır elbet.

İzleyecekseniz kumandayı size verelim.

Geçmişteki olumsuzlukları sileceklerse bir araya gelebiliriz.

 Ek Fiil (Ek Eylem) ile İlgili Açıklamalı Örnekler

 O gün okula zamanında yetişmek için durmadan koşuyordum.

 "Koşuyordum" fiili "koş-(u)yor-du-m" şeklinde incelenir. Şimdiki zaman kipi ile görülen geçmiş zaman kipinin bir araya gelmesini sağlayan "i-" fiilidir.

 Betül eve erken gelirse hep birlikte annemi ziyarete gideceğiz.
 "Gelirse" fiili "gel-ir-se" şeklinde incelenir. Geniş zaman kipi ile şart kipinin bir araya gelmesini sağlayan "i-" fiilidir. (ek-fiil)

 Duyduğum kadarıyla Ahmet bu yıl Umreye gidecekmiş.

 "Gidecekmiş" fiili "git-ecek-miş" şeklinde incelenir. Gelecek zaman kipi ile öğrenilen geçmiş zaman kipinin bir araya gelmesini sağlayan "i-" fiilidir.

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Olumsuzu

 Ek fiilin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. Bu sözcük cümlenin öğelerinde tek başına bir öğe değil de kendinden önceki kelime veya kelime gruplarıyla öbekleşerek kullanılır.

 Çalışkan değilim.
Çalışkan değilsin.
Çalışkan değildir.
Çalışkan değiliz.
Çalışkan değilsiniz.
Çalışkan değillerdir.

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Olumsuzu ile İlgili Örnek Cümleler

 
Fatma lisedeyken çok çalışkandı. (olumlu)

Fatma lisedeyken çok çalışkan değildi. (olumsuz)

Bu kasabanın havası eskiden çok temizdi. (olumlu)

Bu kasabanın havası eskiden çok temiz değildi. (olumsuz)

 Ek Fiilin (Ek Eylem) Soru Şekli

 Ek fiilin soru şekli "mi" eki ile yapılır. Bu ek kendisinden önceki sözcükten ayrı sonra gelen eklerle bitişik yazılır. Olumsuz soru şeklinde "mi" ekinden önce "değil" sözcüğü getirilir.

  Ek Fiilin (Ek Eylem) Olumlu Soru Şeklinin Çekimi

 Yaramaz mıyım?
Yaramaz mısın?
Yaramaz mı?
Yaramaz mıyız?
Yaramaz mısınız?
Yaramazlar mı?
 
Ek Fiilin (Ek Eylem) Olumlu Soru Şekli ile İlgili Örnek Cümleler

Mustafa gerçekten ben yaramaz mıyım?

Siz düşük notlar aldığınıza göre okulda yaramaz mısınız?

 Olumsuz Soru Şeklinin Çekimi

 Yaramaz değil miyim?
Yaramaz değil misin?
Yaramaz değil mi?
Yaramaz değil miyiz?
Yaramaz değil misiniz?
Yaramaz değiller mi?
 

Ek Fiilin (Ek Eylem) Olumsuz Soru Şekli ile İlgili Örnek Cümleler

Mustafa gerçekten ben yaramaz değil miyim?

Siz düşük notlar aldığınıza göre okulda yaramaz değil misiniz?
 

 Ek Fiil (Ek Eylem) ile İlgili Önemli Uyarılar
Not: "-im, -sin, -iz, -siniz" ekleri farklı şekillerde karşımıza çıkar.
Örnek

 
Ben de senin gibi hastayım. (ek fiil)

Babam yarın bize gelecek. (İyelik ekidir çünkü benim babam isim tamlamasıdır.)

Bunları size sordum yavrum size. (Fiile geldiği için ve şahıs belirttiği için şahıs ekidir.)
 
Not: Ek fiilin (ek eylem) yüklem olmasını sağlayan sadece isim ve fiiller değil; isim soylu sözcükler ve fiilimsiler de ek fiilin yüklem olmasını sağlar.
 
Örnek

Bunları bana yapan sendin. (zamir)

Bunlar senin içindir. (edat)

Bugün hava oldukça güzeldi. (sıfat)

Kitaplar orada çokmuş. (zarf-miktar zarfı)

En muteber haslet çalışmaktır. (fiilimsi-isim-fiil)

Son görüştüğünüz kişi akşam eve geç gelendi. (fiilimsi-sıfat-fiil)

 Not: Ek fiilin (ek eylem) şartı eklendiği kelimeyi yüklem yapmaz. Cümleye detaylı bakıldığında yüklemin farklı bir sözcük olduğu anlaşılır.
 

Örnek
 

İstediğim gibi çalışmazsan bu sınavı geçemezsin.