ÜNLEMLER
İçimizden bir anda kopup gelen
sevinç, korku, acı, üzüntü, keder, şaşma…gibi duyguları anlatmaya yarayan sözcüklere
“ünlem” denir.
BAŞLICA ÖZELLİKLERİ ŞUNLARDIR:
1.Ünlem,anlamsız sözcüklerdir: a!,aaa!,yaaa!,hişt!..
2.Ünlemler,cümle değerendi sözcüklerdir:tek başlarına
kullanılabilirler: ahh!,off!,üff!,vah vah!,eyvah!,oh!,ayy!
3.Ünlemler cümle başında,cümle içinde, cümle sonunda
kullanılabilir:
-Ee!Ne olacak bunun sonu!
-Ayağa kalksan a!
4.Ünlem ya da ünlem değerindeki sözcüklerin kullanıldığı
cümleler,”ünlem cümlesi”dir.
5.Ünlemler cümle dışı
ögelerdir,ünlem olarak kullanıldıklarında cümle öğesi olmazlar.
ÜNLEMLER İKİ ÇEŞİTTİR
1.ASIL ÜNLEMLER
a)Duygu Ünlemleri:ohh1,vah vah!, eyvah!, yaa!, off!, tuh!
b)Çağrı(seslenme) Ünlemleri: hey!, ey!, ha!, hişt!
ÜNLEMLERİN KULLANIM VE
ANLAM ÖZELLİKLERİ
-Aaa,herkes gelmiş!(şaşma)
-Aaa!Yeter artık!(bıkma,usanma)
-Olur a,bakansın kazanır!(olasılık)
-E!Kim gelmiş?(soruyu pekiştirme)
-Ee!Artık buna diyecek yok!(Beğenme)
A oğlum,ben sana demedim mi!(seslenme)
-Ceplerimi karıştırma e mi?(tembih,uyarı
-Ha göreyim seni evlat!(isteklendirme)
-Ha,şimdi anladım!(evetleme)
-Bekle ha bekle!(aşırılık)
-Amma güzel ha!(beğenme)
-Döverim ha!(korkutma)
-Hah,uçak geldi!(beklentinin gerçekleşmesi)
-Hey buraya gelsenize!(seslenme)-
Uyarı:”E”
ünlemi fiillerin sonuna geldiğinde fiille kaynaşabilir.
-Bana baksan a!(Bana baksana!
-Buraya gelseniz e!(Buraya
gelsenize!)
*****
-Yaa!Niçin böyle söylüyorsun?Şaşırma,reddetme)
-Doğru değil mi ya!(onaylatma)
-Hay yaramaz!(azarlama)
-Hay Allah razım razı olsun!(dua)
-Hay hay!Ben de gelirim.(kabul etme)
-Vay başıma gelenler!(acınma)
-Vay,demek böyle kötülükler
de oluyormuş!(şaşma,öfke)
-Haydi çabuk olun!(harekete geçirme)
-Haydi,etsin etsin dört bin
lira eder!(olasılık)
-Ahh,neydi o günler!(anımsama,özlem)
-Ah yavrum ah!Bu ne çile!(acıma)
-Ah çocuk ah,nasıl yaptın bu
işleri1(öfke,azarlama)
-Ah,bir daha gelir mi o
günler!(hayıflanma)
-Ay,başım tuttu yine!(acı)
-Ay,bunu sen mi söylüyorsun!(şaşma)
-Ay,ne güzel çocuk böyle(beğenme)
-Ay,içeride biri var galiba!(kaygı)
-Yahu,sen ne diyorsun!(sorgulama,paylama)
-Yapma yahu!(kaygı,hoşlanmazlık)
-Ayol,sen nerede kaldın!(seslenme,sitem)-
-Hişt,çekil oradan!(Seslenme)
-Ooo!Maşallah ne çabuk
büyüdün!(alay)
-Off,bıktım senden(usanç)
-Öff,bu ne koku!(tiksinti)
-Yazık,böyle mi olacaktı!(Hayıflanma,kınama)
-Eyvah!Çocuk havuza düştü.(kaygı,acınma,yazıklanma)
-Amanın,bu ne güzellik!(hayranlık)
-Aferin sana!(beğenme,ödüllendirme)
UYARI 1:Hayvanları kovmak,ürkütmek..amacıyla kullanılan sözcükler de birer ünlemdir:
hoşt!, pist!, dehl!, oha!, kışt!...
2.Dua ve yemin sözleri de birer
ünlemdir:amin!,vallahi!,inşallah!
3.Yansımalar da ünlem olarak
kullanılabilir:
-Karşıdaki ev birden
çöktü:Gümbür!..
-Tabaklar,bardaklar yere
düştü:Şangır!...
ÜNLEM OLARAK KULLANILAN
SÖZCÜKLER
Aslında ünlem olmadığı halde kuvvetli bir duyguyu
belirten sözcükler, seslenmeler ve sert bir sesle söylenmiş emir kipli fiiller
de birer ünlem sayılır:
***** Bu
nitelikteki ünlemleri üç grupta toplayabiliriz:
1.Seslenmeler(Hitap sözcükleri):
-Arkadaşlar, hemen sınıfa!
-Mehmet, susar mısın sen?
-Allahım, sen beni koru!
Yetişin dostlar ,yangın var!
2.Öfke,sevinç,korku…gibi çeşitli duyguların
etkisiyle söyleniveren sözcükler ve söz öbekleri:
-Allah Allah!Bu da nereden
çıktı!
-Yaşasın, biz kazandık!
-Dikkat, kaza yapacaksın!
3.Sert,dokunaklı,coşkulu bir sesle
söylenmiş emir kipli fiiller:
-Def ol!
-Yazıklar olsun sana!
-Yere yat!
-Sağ ol!Bu iyiliğini
unutmayacağım.
YANSIMALAR
Doğadaki seslerin,hayvan seslerinin,insanların
çıkardığı seslerin;makine,motor ve araç-gereçlerin çıkardığı seslerin yazıdaki
karşılığına “yansıma” denir.
Gök gürlemesi,rüzgarın
uğultusu,akarsuyun şırıltısı,kaynayan suyun fokurtusu,arının vızıltısı,kapının
gıcırtısı,kedinin miyavlaması…yansımaya birer örnektir.
Yansımalar işitsel öğelerdir;yani göze değil kulağa
hitap ederler.Sözcük türü olarak ünlem sayılırlar.
Yansımalar,anlamsız sözcüklerdir;ama yansımalardan
anlamlı sözcükler türetilebilir:
Çat çatırtı çat çat çatır çatır
Pat patırtı pat pat
patır patır
Tık tıkırtı tık tık tıkır tıkır
Fıs fısıltı fıs fıs
fısıl fısıl
Vız vızıltı vız vız vızır vızır
YANSIMALARDAN TÜREYEN
FİİLLER
Doga Sesleri :Şırıldamak,uğuldamak,fokurdamak,çatırdamak,gümbürdemek
Hayvan Sesleri:havlamak,melemek,miyavlamak,anırmak,vizıldamak
İnsan Sesleri:
Horlamak,horuldamak,fısıldamak,haykırmak,hapşırmak
-
