EDEBİYAT AKIMLARI
HÜMANİZM (İNSANCILIK)
Bütün insanlar kardeş, din, dil, ırk farkı gözetilmez. Klise ve devlet baskısına karşı özgür düşüncenin tepkisi olarak çıkmıştır. Eski Yunan ve Latin edebiyatından yola çıkar. Önce İtalya, sonra İspanya, Portekiz, Fransa, İngiltere ve Almanya’da görüldü. Üslup ve biçime çok önem vermişlerdir.
Sanatçılar: Dante, Boccacio, Petrarca, Montaigne, Tasso, Seneca, Epiktetos. Ariosto, Rebelais, Cervantes, Shakespeare.
KLASİSİZM(KURALCILIK)
17. yy ortalarında Fransa’da çıktı. 1660 ekolü. Düşünsel temelini Descartes’ın “rasyonalizm(akılcılık)” felsefesi oluşturur. Ona göre duygular yanıltıcıdır, gerçeğe ancak “akıl” yoluyla ulaşılabilir. Kurucusu Boileau kabul edilir. (“Şiir Sanatı” adlı manzum yapıtında açıklar. )
1. Akıl ve sağduyu ön planda tutulur. İnsanı insanı yapan bunlardır. Uyumlu insan tipini ancak akıl yaratabilir.
2. Eski Yunan ve Latin edebiyatından konularını alırlar. Bu eserleri hala beğenmemizin sebebi, eserlerin insanlık ülküsüne ve değişmeyen akıl ilkelerine bağlı olmalarıdır.
3. Kişiler seçkin ve soyludur. Sıradan kişilere yer vermemişlerdir.
4. Sanatçılar, kişiliklerini eserlerinde gizlerler.
5. Ahlak kurallarına ve gerçeğe uygun olmasına dikkat edilir.
6. Sanat sanat içindir. Üslup çok önemlidir. Üslüp süssüz, sade, açık ve sağlamdır.
7. Eserlerde “insan” ön plana çıkarılmış, insan dışındaki varlıklar ikinci planda kalmıştır. Eserlerde değişmez tipler oluşturulmuştur. İnsan dışındaki her şey ihmal edilmiştir.
8. Gerçek “tabiat”ta vardır;tabiata saygı gösterilmeli, onu örnek almalıdır. Sanatçı tabiatı örnek alırken, ahlakçı bir yol tutmalı. Ancak bu tabiat, dış dünya değildir, insanın hayvandan ayrılan iç dünyası, karakter ve davranışlarıdır.
Dikkat: Akıl ve sağduyu –,Tanrılar, seçkin, insanlar – soylu dil-Kurallar
Sanatçılar:Descartes, Boileau, La Rochefoucauld, Pascal, La Fontaine, Moliere, Corneille, Racine, La Bruyere, La Fayette, Daniel Defoe, Fenelon, Voltaire;Şinasi, A. Vefik Paşa
ROMANTİZM (COŞUMCULUK)
18. yy. İngiltere’de doğdu, oradan Almanya ve Fransa’ya geçti. Fransa’da 1830’lu yıllarda klasisizme tepki olarak gelişti. Fransız İhtilali’nin etkisi büyüktür çıkışında. "Aydınlanma Çağı” denen düşünce ortamının ürünüdür. Aslında edebiyattaki liberalizmdir. Bu akımın ilkeleri ilk kez Victor Hugo’nun “Cromwell” oyununun önsözünde açıklandı.
İlkeleri:
1. Romantizm, klasisizmin önem vermediği “din duygusu”na dayanır. Kişileri bir inanca götüren, akıldan çok duygular olduğuna göre, romantizmde “duygu, coşkunluk ve hayal” önem kazanır;akıl ve mantık bi lirzm içinde erir.
2. İnsan ruhuna önem vererek “karşıtlık”lardan, ikiliklerden (güzel-çirkin, iyi-kötü, doğru-yanlış) yararlanırlar. Kahramanlar iyi ya da kötüyü temsil ederler. İyiden yana tavır.
3. Gerçek bir yönüyle değil, çirkin, bozuk, gülünç, bütün yönleriyle verilir. .
4. Konular milli kaynaklardan, günlük hayattan ve tarihten vs. alınır.
5. Eserde akıl yerine duygulara, hayallere, içgüdülere ve tutkulara aşırı derecede yer verilmiş, böylelikle klasik akımın bütün kural ve şekilleri yıkılmıştır.
6. Yazar, kişiliğini gizlemez.
7. Üslupta, dilde serbest hareket ederler, sanatlı ve süslü bir dil kullanırlar. Dil savruk ve kuralsızdır.
8. Toplum için sanat vardır.
Dikkat: Duygu ve hayal – taraf tutma –din - halkı
eğitme
Sanatçılar:Victor Hügo, J. J. Rousseau, Chateaubriand, Lamartine, A. Dumas Pere, M. De Sael, George Sand, A. De Musset, Goethe, Schiller, Byron, Shelley, Keats, Puşkin; N. Kemal, Ahmet Mithat, R. Mahmut Ekrem(şiirleri), Abdülhak Hamit.
REALİZM (GERÇEKÇİLİK)
19. yüzyılın ikinci yarısında romantizmin aşırı duygusallığına tepki olarak çıktı. Realizmin temelini Aguste Comt’un pozitivizm(olguculuk) felsefesi oluşturur. (Pozitivizm: Doğadaki olayları metafizik düşünceler yerine bilimsel gözlem ve deneylerle açıklamaya çalışan, neden-sonuç ilkelerine önem veren bir felsefe akımıdır. )Bu dönemde bilimlerde gelişmeler olmuş, deney ve gözleme önem verilmiştir. Gerçeği olduğu gibi anlatmak temel ilkedir.
Balzac ve Stendhal bu akımın müjdecisi ve hazırlayıcısıdır. Gustave Flaubert (Madame Bovary) ile kesin biçimini aldı. Flaubert, realist akımın kuramcısı kabul edilir.
Özellikleri:
1. Duygu ve hayaller, yerini insan ve toplum gerçeklerine bırakır.
2. Konular gerçeklerden seçilmiş, gözleme çok önem verilir. Gerektiğinde anket gibi bazı sanat dışı yöntemlere bile başvurulmuştur. ”Fotoğrafçı gerçekçilik” anlayışı benimsenmiştir. Bilim adamı gibi davranmışlardır. Yazarlar, eserlerine kişiliklerini katmamışlardır.
3. Kişiliğin oluşmasında çevre önemlidir. Çevre bütün ayrıntılarıyla işlenmiştir. Betimlemeye çok önem verildi. Betimlemeler, kişilerin iç ve dış yapılarını etkileyen bir ögedir
4. Kahramanlar her kesimden olabilir. Her konu işlenebilir.
5. Biçim güzelliği, konu kadar önemli görülmüş, dilde ve anlatımda süsten, özentiden kaçınılmıştır. Üslup açık, sağlam, yapmacıksızdır.
6. Sanat için sanat anlayışı vardır.
7. En çok gelişen tür roman ve hikayedir.
Dikkat: Gözlem – gerçeklik – sade dil
Sanatçılar:Stendhal, Balzac, G. Flaubert, Gogol, Turgenyev, Dostoyevski, Tolstoy, Çehov, Gorki, C. Dickens, Ernest Hemengway, John Steinbeck; Recaizade Mahmut Ekrem, S. Sezai, N. Nazım, Halit Ziya, Yakup Kadri, M. Şevket Esendal, Refik Halit, Sait Faik)
NATÜRALİZM (DOĞALCILIK)
19. yy ikinci yarısında Fransa’da çıktı. Realizmin bir üst basamağı. Bu akımın ortaya çıkmasında “determinizm” (gerekircilik) etkili oldu. (Tabiat olaylarında aynı sebepler aynı sonucu doğurur. ) anlayışının romana uygulanmasıdır. Natüralistler, toplumu büyük bir laboratuvar, insanı deney konusu, sanatçıyı da bir bilim adamı olarak görmüşlerdir. Ruhu önemsememişler, daha çok maddesi üstünde durmuşlardır. "Bilimsel realizm. "Realizmin gerçekçilik anlayışı yetersiz bulduğu için çıkmıştır. Herhangi bir akıma tepki olarak çıkmadı. Emile Zola’nın çabalarıyla ortaya çıktı”Deneysel roman”(1880)adlı kitabında açıklar. Ana ilke şudur. Sanat doğanın kopyası olmalıdır.
İlkeleri:
1. Sanat toplum içindir.
2. İnsanların davranışlarını soyaçekime bağlı içgüdülerin ve çevrenin belirlediğine inanılır.
3. Sanatçılar, kişiliklerini gizlemişlerdir. Tam bir bilim adamı tarafsızlığı sergilerler. Tam bir nesnellik. . ”Zabıt katibi” yakıştırması yapılmıştır. Tutanakçı. .
4. Üslupta titiz davranılmamış, bayağı ve çirkin sözlere sık sık yer verilmiştir. Argoya bolca yer verilir
5. Kahramanların fiziksel özellikleri çok ayrıntılı olarak verilir. Betimleme çok önemli.
6. Realistlerdeki biçim güzelliği, kompozisyon olgunluğu ve üslup kaygısı natüralistlerde yoktur. Ama açık ve yalın dil kullanılır.
7. Onların eserlerinde insan kendi yazgısını biçimlendirici, çevre üzerinde değiştirici bir güç taşımaz. Eserlerde genel olarak “kötümserlik” hakimdir.
Dikkat: Deney –-detay-doğa-labaratuvar- bilim adamı – doğalcılık
Sanatçılar:Emile Zola, A. Daudet, Gouncort Kardeşler, G. De Maupassant;Hüseyin Rahmi.
PARNASİZM (ŞİİRDEKİ GERÇEKÇİLİK)
19. yy ikinci yarısı. Fransa’da , romantik şiire tepki olarak çıktı. 1886’da “Parnas” adlı derginin yayınlanmasıyla başladığı kabul edilir. Parnas, mitolojide ilham perilerinin yaşadığına inanılan efsanevi dağın adıdır. Şiir, salt biçim olarak görülür. Biçim güzelliği her şeyin üstünde tutulur. Ölçü ve uyak önemli, ritim ön plana çıkarılır. Duygunun yerini düşünceler alır. Şairin kendi duygularını ifade etmesini istemezler. Her türlü ahlaki ve sosyal konuları reddeder. Şiirde ayrıntılı ve nesnel betimlemelere yer verilmiş, duygusallık reddedilmiştir. Parnas şiir; ferdi olmayan, objektif, hassasiyet ve heyecanlara kapalı bir şiirdir.Lirik değildir,tasviridir.
*Tarihteki mutlu dönemlere duyulan özlem, yabancı ülkelerin manzara ve gelenekleri (Hint ve Uzakdoğu konuları) işlenen ana konulardır. İşlenen bazı konular klasisizmle benzerlikler taşır.
Sanatçılar:Th. Gautier, Banville, F. Coppe, Heredia, Prudhome, L. De Lisle. Tevfik Fikret.
SEMBOLİZM (SİMGECİLİK)
19. yy. son çeyreğinde (1880’li yıllardan sonra)Fransa’da, Parnasizme tepki olarak doğdu. Duygusallığa, insanın iç dünyasına yönelirler. Onlara göre somut varlıklar, dış dünya ile insanın duyuları arasında köprü kurmaya yarayan birer simgedir. Çünkü dış gerçek, ancak insanın algıladığı şekliyle vardır.
Sembolizmin müjdecisi Baudleaire’dir. Kuramını Mallerme ortaya koymuş, akımda ilk bildirgeyi ise Jean Moreas yayımlamıştır.
19. yy. da makineleşme, bilimsel gelişmeler insanı mutlu etmekten çok bunalımlara iter. Bu bunalım, Fransızların Almanlara yenilmesiyle daha da artar. Sanatçılar böyle bir ortamda ruh sarsıntıları geçirmişler, içlerine kapanmışlardır. Alman filozofu Schopenhauer’ın, ”Dünya bir tasavvurdur, bir hayalden ibarettir. ” temeline dayanan felsefe yaygınlık kazanır, bu akımın doğuşunda bir etken olur. İdealist Alman filozofu, her olayı “esrarlı ve hayali olgular” biçiminde açıklar. Sembolistlerin de “aydınlıktan ve bilimden kaçarak yarı aydınlık ve belirsiz ortamlara sığınmalarının”temelinde bu felsefe yatar.
Özellikleri:
1. Sanat sanat içindir. Lirizm önemli.
2. Şiir, sessiz bir şarkı olarak tanımlanmış ve müzik şiirin amacı durumuna getirilmiştir. Sözcüğün anlam değerinden çok müzikal değeri önemsenir; şiir, müziğe yaklaştırılmış, ahenge önem verilir.
3. Gerçeklerden kaçma, hayale sığınma, çirkinlikleri hayal yardımıyla güzelleştirme, karamsarlık en belirgin özellikleridir.
4. Durgun sular, ay ışığı, alacakaranlık, tan vakti, perdede gezinin gölgeler, üzüntü, üzüntü veren renkler, ölüm, gün doğumu, günbatımı” gibi belli belirsiz varlıklar ve görüntüler işlenen başlıca temalardır.
5. Şiir anlamca kapalı olmalı, şiiri herkes kendince yorumlayabilmelidir. Farklı çağrışımlar yaratılır, bol bol mecaz ve istiarelerden yararlanılmış, ağır bir dil kullanılmıştır.
6. Gerçeği olduğu gibi anlatmak mümkün olmadığından dış dünya değiştirilerek verilir.
7. Öznellik bakımından romantizmle bir benzerlik vardır.
Dikkat: Anlam kapalı-imge-mecaz-kapalı dil –soyut anlatım – melankolik edebiyat
Sanatçılar:Edgar Allen Poe, Baudelaire, A. Rimbaud, P. Verlaine, S. Mallerme, Paul Valer; Cenab Şehabettin, Ahmet Haşim.
EMPRESYONİZM (İZLENİMCİLİK)
20. yy. Fransa’da doğdu. Asıl etki resimdedir. Edebiyat ve müzikte de etkili oldu. Sembolizmle birlikte gerçeküstücülüğü hazırlayan bir akım niteliğindedir. Sanatçılar, çevresindeki varlıkları değil, bunların kendilerinde bıraktığı izlenimleri aktarır. Aslında empresyonizm, sembolistlerin şiirde uyguladığı bir yöntemdir. Anlam belirginliğinden çok, kapalılık yeğlenmiş, anlamın yoruma uygun olması amaçlanmıştır.
Empresyonizm, her şeyden önce özgürlüğün sembolüdür. Biçime, uyağa önem vermezler. Sanat için sanat vardır. .
Duyularımız dış dünyayı bize olduğu gibi değil, onun gerçek görünüşünü değiştirerek ulaştırır.
Sanatçılar:R. M. Rilke, James Joyce, Cezanne;A. Haşim.
EKSPRESYONİZM (DIŞAVURUMCULUK)
Empresyonizme tepkidir. 20. yy. başı.
Almanya’da doğdu. Natüralizm ve
empresyonizme tepki olarak doğdu Önce resimde çıktı. Bu akım, sanayi çağının
anlamsızlaştırdığı yaşama karşı “ruhun
isyanı”dır. Öznel gerçekçiliğe ve iç
gözleme çok önem verilir. İnsanın iç dünyasındaki duyguları, bireyin en gizli yönlerini anlatmaya önem
verir. Amaç insanın ruhsal durumlarını anlatmaktır. Eserlerde fantastik ve korkunç olaylar anlatılmıştır.
Sanatçılar: Vincent Van Gogh, J.Joyce, Kafka, Eliot, Strinberg, O’neill.
Türk edebiyatında belirgin bir sanatçısı yoktur.
KÜBİZM
20. yy. başlarında İspanyol ressam Picasso tarafından resimde açıklanmış, sonra edebiyata yansımıştır. En önemli temsilcisi G. Apollanaire’dir. Empresyonizme tepki olarak doğmuştur. Anlatımı canlandırmak, duyguları, olayları birbirine karıştırmaktır. Eserlerdeki karmakarışıklık buradan gelir. Dış dünyadaki nesnelerin yalnız görünen değil görünmeyen taraflarını da göstermeye çalışan bir akımdır. Yaşam çok boyutludur. İyi bir sanatçı, insanın hem dış görünüşünü hem de düşündüklerini eserine yansıtabilmelidir. Bu da geometrik şekillerle dile getirilir. Kübizmde insan, doğa ve eşya bambaşka bir açıdan yorumlanır.
Sanatçılar: Guilaume Apollinaire, Blaise Cendrars. Türk sanatçı yok.
FÜTÜRİZM (GELECEKÇİLİK)
İtalyan şair Filippo Tomass Marinetti’nin 1909’da yayımladığı bildirgeyle ortaya çıkar. Yaşamın sürekli ve hızlı bir değişim içinde olduğunu, sanatın da bu hıza ayak uydurması gerektiğini savunur. Ölçülü, uyaklı şiiri reddeder. Geleneksel dilbilgisi kurallarını dışlar. Geçmişe ait tüm değerleri yıkmak isterler. Makineleşmeye hayranlık, hız, ataklık, gemilere , trenlere, uçaklara övgü temaları vardır. Doğanın hareket ve canlılığı sanata aktarılmalıdır. Onların şiirinde duygunun yerini makine, çark sesleri, fabrika gürültüleri almıştır. I. Dünya Savaşından sonra yerini Dadaizme bırakmıştır.
Sanatçılar: Mayakovkski, Marinetti; Nazım Hikmet.
DADAİZM (KURALSIZLIK)
1916’da Romen asıllı İtalyan şair Tristan Tzara ortaya attı. Her türlü geleneğe karşı çıkar. Bireyi aklın tutsaklığından ve akla dayalı düzenden kurtarmak, sanatta her türlü geleneği yıkmak, sözcükleri bilinen anlamları dışında kullanmak, yerleşik dil ve estetik kurallarını kaldırmak, akıldışılığı, kuralsızlığı ve sürekli değişmeyi savunmak bu akımda amaçtır. Kendilerine bile karşıdır. (Sanatta anarşizm)Hiçbir şeyin doğruluğuna ve varlığına inanmazlar. Dadaizmde, bilincin yönünü kaybetmiş bir kuşağın ümitsizliği ve isyanı vardır.
Onlara göre her şey anlamsızdır. Bu akım, sanata karşı isyandan doğmuştur. Saçmadan, bayağıdan, gülünç ve kabadan yanadırlar. Kelimeler rastgele kullanılmalı, kurallar yıkılmalıdır.
Sanatçılar: Hugo Bale, Richard Hülsenbeck, Hans Arp’tır. Türk yazar yoktur.
SÜRREALİZM (GERÇEKÜSTÜCÜLÜK)
1924. Fransa. Andre Breton tarafından Sigmund Freud’un etkisinde geliştirilmiştir. Akla karşı ayaklanmadır aslında sürrealizm. Dadaizmin akla, mantığa ve yerleşik kurallara isyan görüşünden hareket eder, bilinçaltının karmaşık dünyasını sanata aktarmayı amaçlar. Onlar, gerçek sanat eserinin, bilinçdışı, bir anda, otomatik biçimde doğabileceğine inanırlar. Akıl ve mantık değersizdir. İnsanı yönlendiren, içgüdü ve bilinçaltıdır. Bilinçaltının rüyada çıkacağına inanılır. İçinden geldiği gibi yazmak bu akımın en belirgin özelliğidir. Onlar noktalama işaretinin kullanılmasını tehlikeli bulurlar.
Sanat için sanat anlayışından daha çok bilim için sanat anlayışı egemendir.
II. Dünya Savaşından sonra yerini varoluşçuluğa bırakır.
Sanatçılar:A. Breton, P. Eluard, L. Aragon
EGZİSTANSİYALİZM (VAROLUŞÇULUK)
20. yy. Fransa. İnsanın önce var olduğunu, daha sonra hareket ve davranışlarıyla kendini yeniden yarattığını ileri sürer. J. P. Sartre tarafından edebiyata uygulanmıştır. Temeli Descartes’ın “Düşünüyorum o halde varım. ” görüşüne dayanır. Bu akıma göre, ”var oluş”, ”öz”den önce gelir; yani kişi önce dünyaya gelir, var olur, sonra da kendi değerlerini kendisi yaratarak “öz”ünü ortaya koyar. İnsana yol gösterecek tek varlık, yine kendisidir. İnsan özgür olmak zorundadır ve her eyleminden sorumludur. İnsan kendi özünü yaratırken, değişik seçimler yapmak zorunda kalır; bu da insanı bunalımlara sürükler.
Saçma, umutsuzluk, başkaldırma, sorumluluk, dayanışma,seçme ve özgürlük önemli kavramlardır. Topluma karşı fert yüceltilmiştir. İnsanın var oluş problemi vardır. İnsan, “hiçbir şey”dir, önceden ne olduğu belirlenemez. Ancak var olduktan sonra kendini tanımlayarak şekillendirecektir.
Sanatçılar: J. P. Sartre, A. Camus, A. Gide,
Franz Kafka, W. Fulkner, A. Malraux, Beauvoir; Oğuz Atay, Ferit Edgü, Ohan Duru, Bilge Karasu,Turgut Uyar, Edip Cansever
Hazırlayan:
Selahattin ÇETİN
Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
