CÜMLE ÇEŞİTLERİ, CÜMLE TÜRLERİ

Cümle: Bir duyguyu, isteği veya düşünceyi eksiksiz olarak bildiren kelimeler dizisine cümle denir. Türkçede cümleler çeşitleri bakımından şu şekilde incelenir:

1.YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER

a) Fiil Cümlesi:

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir. Her türlü iş, oluş, hareket fiil cümleleri ile anlatılır. Bu nedenle Türkçede fiil cümleleri daha fazla kullanılır.

Örn: Sözlerimi dinlememesine çok üzülmekteyim.
Çok koşan çabuk yorulur.
Babasına her zaman yardım eder.
Akşamleyin köyüne vardı.
Konunun ayrıntılarını inceleyeceğiz.
Her şeyi, herkesi ve kendinizi sevin.

b) İsim Cümlesi: Yüklemi isim veya isim soylu bir sözcük olan cümlelere isim cümlesi denir.

Örn: Bahçede çok çeşitli bitki vardı.
Bütün işlerin sorumluluğu bendeydi
Her işin başı sağlıktır.
Seninle kardeş gibiydik.
Ülkeyi düşmanlardan kurtaran bizdik.
Bu topraklara uygarlığı getiren Türk Milletidir.
Türkiye’nin kültür merkezi İstanbul’dur.
Vakit henüz çok erkendir.

2. ÖĞELERİNİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

a) Kurallı Cümle: Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı cümle denir.

Örn: Öğretmen dersini güzelce anlattı.
En sevdiğim çiçek karanfildir.
Kardeşim sınavda çok heyecanlıydı.
Yüz, ahlakın aynasıdır.
Ahlakı olmayan insan, ruhsuz ceset gibidir.

b) Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir.

Örn: Bir yaz günü geçtik Tuna’dan kafilelerle.
Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle
O, kalbinin sesini aktarıyor yazıya.
İnsandır bence en değerli varlık.
Bu akşam yaşamak kadar güzeldi her şey.
Yok bu şehirde senin beklediğin dilber.
İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı.
Sana aşıktır uslanmayan bu gönül..
Dün seni gördüm rüyamda.

c) Eksiltili cümle: Yüklemi düşmüş sözlenmemiş cümlelerdir.

Örn: Harman yel ile, düğün el ile…(olur)
Aslan yatağında, yiğit çağında… (belli olur)
Az veren candan, çok veren maldan… (verir)
Böyle sabah sabah nereye? (gidiyorsun)
Oğlan dayıya, Kız halaya… (çeker)
Gülü bir gün, seni her gün… (seviyorum)
Önümüzde çok derin bir ırmak… (vardı)

3. ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

a) Olumlu Cümle: Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.

Örn: Hafta içi her gün erkenden işe gider.
Kardeşi çok çalışkandır.
Sabah erkenden yola çıkmışlar.
Kurtlar sürüden hızla uzaklaştılar.
Bu filmi mutlaka seyredeceğim.

b) Olumsuz Cümle: Eylemin yapılmadığını, yargının gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.

Örn: Bir ipte iki cambaz oynamaz.
Bugün sokaklarda kimse yok.
Bu çiçekler niçin susuz.
O kitap benim değil.
Bu adam çok akılsızdır.
Şu araba güzel değil.

NOT: Bazı cümleler yapıca olumsuz olduğu halde anlamca olumludur.

Örn: Bu basit soruyu çözemeyecek değilim.
Sınavı kazanmayı siz de istemiyor değilsiniz.
Orada beni arayan soran yok değil.
Ben sizi kırar mıyım hiç! Ben bu sözü söyler miyim?

c) Soru Cümlesi: Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere denir.

Örn: Bu filmi izlediniz mi?
Son çıkan romanımı okudunuz mu?
Kaçıncı katta oturuyorlar.
Neden öyle söyledin bana?
Hangi şairleri okumayı seversin?

*Sözde Soru Cümlesi: Yanıt gerektirmeyen konuyla ilgili bilgi almaktan çok onaylatma, reddetme, beğenme, rica, şaşma gibi anlam özelliği taşıyan cümlelerdir.

Örn: Bunları ben mi söylemişim?
İnsan memleketini özlemez mi?
Bu kadarcık para kime yeter ki?
Senin ne becerikli olduğunu bilmez miyim?
Ben size büyük sözü dinleyin demedim mi?

d) Şart Cümlesi: Eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.

Örn: Planlı çalışırsan sınavı kazanırsın.
Mektubumu okuduğun zaman her şeyi anlarsın.
Beni dinlerseniz hataya düşmezsiniz?
Kitabı sana veririm; ama kimseye göstermeyeceksin

e) İstek Cümlesi: Bir dileği bir arzuyu anlatmak için kullandığımız cümlelerdir.

Örn: Bu sorulardan biraz daha çözelim.
Onu bir kez daha göreyim Akşama bize gidelim.
Şimdi orada olmak vardı.

f) Ünlem Cümlesi: Bir sevinci, bir korkuyu, bir şaşkınlığı dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Örn: Aman çukura düşmeyelim!
Eyvah! Yine o çocuk geliyor. Oğlum şu kitabı getirsene!
Aaa! Sen burada ne arıyorsun? Yeter artık sen fazla oluyorsun!

g) Emir Cümlesi: Bir işin yapılmasını yada yapılmamasını emir şeklinde ifade eden cümlelere emir cümlesi denir.

Örn :Hemen odayı hazırlayın.
Soruları dikkatli çözün. Sakın bir söz söyleme.
Çiçekleri koparmayınız. Doğayı sev, yeşili koru.

4. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

a) Basit Cümle: Tek yargı bildiren, içinde herhangi bir fiilimsi bulunmayan ve bir yüklemi olan cümlelerdir.

Örn: Hayat her şeye rağmen güzeldir.
Bayram tatilini evinde geçirdi.
Her şiirin bir güzel tarafı vardır.
Eleştirmen öncelikle kendine bir yöntem belirlemelidir.

b) Bileşik Cümle:

• Girişik Bileşik Cümle: İçinde fiilimsi bulunan bileşik cümledir.

Son gülen iyi güler. Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
Kadınlar ona baktıkça şaşırıyordu. Göz görmeyince gönül katlanır.
Ağlaya ağlaya çıkmıştım yola. Akan suyu görmedim.
Amasya’yı geçer geçmez ormanlık alanlar artar.

• -ki’li Bileşik Cümle (İlgi Cümlesi): İki tane yargısı olan yargıları birbirine –ki bağlacı ile bağlayan cümlelerdir.

Örn: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini
Ne yazık ki beni anlamadın.
Öyle kişiler vardır ki içleri ud gibi duyguludur.
Görüyorum ki ders çalışmıyorsun
Biliyorum ki bana herkes yardım edecek.

• Şartlı Bileşik Cümle: Bileşik cümlelerde yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa bu tür cümlelere şartlı bileşik cümle denir.

Örn: Bir gemim olsa, okyanusa açılırdım.
Beni dikkatli dinlerseniz konuyu anlarsınız.
Kardeşim uyanırsa, bana haber ver.
Kıyamet kopsa, dediğinden vazgeçmez.
Sen istersen bu sorunu çözersin.
Taşı sıksa suyunu çıkarır.

İç İçe Bileşik Cümle:

Örn: Sınavda öğretmenimiz, “Herkes önüne baksın.” dedi.
Ben Ahmet’e, “Bu mektubu okuyacaksın.” dedim.
Adam içinden, “Bu ne vurdumduymaz kadın.” dedi.
Odacılara ‘’Çay getirin’’dedim.

C) Sıralı Cümle:
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanması sonucu oluşan cümlelere sıralı cümle denir.sıralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur.

Ör. Demir uslanmaz, deli uslanmaz.
Sobalar yakıldı, kışlıklar giyildi.
Toprak işleyene düşmez, meyveyi büyüten yemez.

• Sıralı bağımlı cümle: sıralı cümlelerde özne nesne gibi herhangi bir öğe ortaklığı varsa böyle cümlelere sıralı bağımlı cümle denir.

Ör. Çocuk sıkıca giyindi, çantasını aldı, dışarı çıktı.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Babam köye gitti, biz de gideceğiz.
Elmayı soy da ye, armudu say da ye
Bir şöyle, iki dinle
Emekliler maaşlarını çekmek için geldiler, banka önünde sıraya girdiler.

• Bağımsız sıralı cümle:
Sıralı cümlelerde herhangi bir öğe ortaklığı yoksa böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.

Örn: Bin dost az, bir düşman çok.
Horoz ölür gözü çöplükte kalır.
At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.
Güvenme dostuna saman doldurur postuna.

D) Bağlı Cümle:
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit yada birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirlerine bağlanmasıyla oluşan cümlelere denir.

Örn: Hem çalışıyorum hem de okuyorum.
Akşam bize geldiler ama fazla oturmadılar.
Seni çok seviyorum çünkü sen çok cana yakın bir insansın
Genç kadın nihayet anlamıştı fakat kalkıp gitmedi.
Ona güveniyorum çünkü yüzümü kara çıkarmadı.
Ceketini çıkardı ve bir köşeye fırlattı.
İçeri girdi, bir köşeye oturdu.(sıralı cümle)
İçeri girdi ve bir köşeye oturdu. (bağlı cümle)