SÖZ SANATLARI (EDEBİ SANATLAR
1.BENZETME
(Gibi,kadar,sankigüya,nitekim,meğer ki,misal,andırmak…kelimeleriyle de yapılabilir)
Kömür gibi kara gözler *Güzel Benzetme:(Teşbih-i Beliğ)
Arı gibi çalışkan Kömür göz,inci diş,selvi boy,gül
Kutu gibi küçücük ev dudak
Tilki gibi kurnaz adam
Bazen isim tamlaması şeklinde yapılır:Aşk ateşi,sevda yangını,ömrümün baharı…
2.MECAZ
Bir sözcüğü kendi gerçek anlamı dışında ve bir başka sözcük yerine arada benzetme ilgisi kurarak kullanma.
Somutlaştırma amacı ağır basar.
-Epey uğraştıktan sonra beytin anlamını sökmüş.
Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun
3.MECAZ-I MÜRSEL(Ad aktarması)
Anlamca ilgili iki sözden birini ötekinin yerine,arada benzetme ilgisi kurmadan kullanma.Bir ilgi sebebiyle olur bu.
-Akşam gecikeceğini eve haber vereyim.
-Son gelişmeler Ankara’yı kaygılandırdı.
-Akşam yemeği için masaya oturduk.
-Aranızda Necip Fazıl’ı okumayan var mı?
4.KİŞİLEŞTİRME(TEŞHİS)ve İNTAK(Konuşturma)
İnsan dışındaki varlıklara insanda bulunan özellikleri kazandırma.
-Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilal!
Sordum sarı çiçeğe\Sen beni bilir misin?
Çiçek dedi derviş baba\Sen Yunus değil misin?
5.MÜBALAĞA(Abartma)
Bir nesneyi,bir olay veya fikri,olduğundan büyük veya küçük gösterme sanatıdır.
-Ölüm indirmede gökler,ölü püskürmede yer
O ne müthiş tipidir,savrulur enkaz-ı beşer.
-Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır
-Biraz yorulunca “öldüm”^,kalabalık için “mahşer gibi”,üşüyünce “dondum” ifadeleri bu türdendir.
6.HÜSN Ü TA’LİL(Güzel neden bulma,güzele yorma)
Sebebi bilinen bir olayı asıl sebebinden daha güzel bir sebebe bağlama
-Güzel şeyler düşünelim diye\Yemyeşil oluvermiş ağaçlar
-Ateşten kızaran bir gül arar da
Gezer dağdan dağa çoban çeşmesi
7.TECAHÜL-İ ARİF
Nükte olsun diye ya da bir anlam inceliği oluşturmak için,gerçek bilindiği halde bilmiyormuş gibi görünme.
-Sular mı yandı,neden tunca benziyor mermer?
-Şakaklarıma kar mı yağdı,ne var?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz?
8.İSTİFHAM(SORU SORMA)
Dikkati daha fazla çekmek için,anlatılmak isteneni soru biçiminde ortaya koyma.Çoğu zaman tecahül-i arif sanatıyla birliktedir.Yanıt beklenmeyen,heyecan ve duygudan doğan sorular.
-Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mahım!
Kurban olam var mı bunda benim günahım?
-Senin çocukluğun bir ceviz tabut muydu
Usulca denize bırakılan?
9.KİNAYE
Bir sözü hem mecaz hem gerçek anlamını düşündürecek şekilde kullanma.Asıl vurgulanmak istenen mecaz anlamdır.
-Terlemeyi göze almayan insan hayta başarılı olamaz.
-Düşe el uzatmak insanlık görevimizdir..
-Gül,dikensiz olmaz.
Onun kapısı herkese açıktır.
10.TENASÜP
Anlamca ilgili iki ya da daha çok sözcüğü,tezat oluşturmamak kaydıyla,bir dizede ya da cümlede kullanma.
-Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib
Kılma derman kim helakim zehri dermanındadır.
11.TEVRİYE:
Bir sözü iki gerçek anlamını da düşündürecek şekilde kullanma.Yakın anlamını kullanır görünerek uzak anlamını düşündürme.
-Dedim,dilber niçin sararıp soldun?
Dedi,çektiğim dil yarasıdır.
(dil.1.gönül,2.söz)
-Gül yağını eller sürünür çatlasa bülbül.
(eller:1.yabancı 2.organ)
Havada yaprağa döndürdü ruzgâr beri.
(ruzgâr:1.rüzgar 2.zaman,devir)
Beyaz gerdanına bir de ben gerek
(ben:1.siyah nokta 2.birinci tekil kişi)
12.TARİZ(DOKUNDURMA)
Bir sözün ya da sözcüğün karşıt anlamını vurgulamak amacıyla kullanılması.Bir kimseyi iğnelemek amacıyla kullanılan bir değişmece(mecaz)Kapalıca yapılan bir sitem.Gizli bir kin,alay,öç alma vardır.
-Bakıyorum bugün erkencisin(Geç kalan birine)
-Ne zeki çocuk,on yaşında okumayı söktü.
13.TELMİH(HATIRLATMA)
Herkesçe bilinen geçmişteki bir olaya,ünlü bir kişiye,bir inanca,ya da yaygın bir atasözüne değinmek,onu anımsatmak.
-Ey dost senin yoluna\Canım vereyim Mevla
Aşkını komayayım\Oda gireyim Mevla.
(Oda girmek,Hz.İbrahim’in mancınıkla ateşe atılması,ateşin gül bahçesi haline gelerek onu yakmaması mucizesi)
-Vahdetin şarabından\Bir cür’a nûş edeyin
Ene’l-Hak çağrışuban\Dârâ gireyin Mevla.
(Enel-Hak sözü ile Hallac-ı Mansur’un asılması hadisesi)
14.TEZAT
İki zıt fikir ya da kavramın birlikteymiş gibi söylenmesi.
-Ağlarım yadıma geldikçe gülüştüklerimiz
-Bir kız vardı\yok gibi,öyle güzel
Çın çın ötüyor\Sessizlik
15.TEKRİR
Etkisini güçlendirmek amacıyla,anlamın üzerinde yoğunlaştığı sözcük ya da söz öbeklerini arka arkaya yineleme.
Çal sevdiğim,çal güzelim,çal meleğim çal!
-Ey talih,ey aşk,ey vuslat,ey tatlı ve ulvi gece!
16.CİNAS.
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç.
17.SECİ
Düzyazıda kafiye kullanma.
Ey gözlerin nuru,gönüllerin şüruru;başımızın tacı,dil ehlinin miracı…
18.ALİTERASYON:
Mısrada veya yazıda ünsüzlerin tekrarı.
-Öldük ölümden bir şeyler umarak
Bir büyük boşlukta bozuldu büyü.
19.İRSAL-İ MESEL
Şiirde atasözü,özdeyiş ya da deyim kullanma.
-Kirpikleri uzundur yarin hayale sığmaz
Meşhur bir meseldir mızrak çuvala sığmaz.
20.LEFF Ü NEŞR
Bir beytin birinci dizesinde en az iki şeyi söyleyip,ikinci dizesinde bunlarla ilgili benzerlik veya karşıtlıkları verme.
-Gönlümde ateştin gözümde yaştın
Ne diye tutuştun,ne diye taştın.
21.NİDA
Şiddetli duyguları ve heyecanları anlatmak için yapılan sanat.Çoğu zaman kişileştirme ve konuşturma sanatlarıyla birliktedir.
-Ey kumrulu bahçem,sümbüllü bağım\Ey bülbüllü derem,mineli dağım!
22.LEBDEĞMEZ
B,p,f,m,v dudak ünsüzlerinin bulunmaması.
23.TEDRİC(DERECELENDİRME)
Aziz dost;günler günleri,aylar ayları.yıllar yılı kovaladı.
24.TERDİD
Sözü beklenmedik,çarpıcı bir biçimde bitirme.
En ağır işçi benim.
Gün yirmi dört saat,
Seni düşünüyorum.
25.RÜCU
Önceden söylenmiş bir fikirden dönmüş görünerek daha güçlü bir hamle yapma.
Al yanaktan buse alsam\Yanak olmaz dudak olsun.
26.AKİS
Basit oldu mürekkep,mürekkep oldu basit
Mecaz oldu hakikat,hakikat oldu mecaz.
27.İSTİARE8EĞRETİLEM=DEYİM AKTARMASI)
Bir sözün gerçek anlamından kayarak benzerliği olan başka bir söz yerine kullanılması.
A)AÇIK İSTİARE:
Yalnız benzetilenin bulunduğu istiare.(Benzeyenle benzetileninin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.)
Dudakları arasından iki sıra inci parlıyordu.(yerine “diş” getirsek cümlenin anlamı değişmez.)
Kaçan balık büyük olur.(Kaçan fırsat büyük olur)
B)KAPALI İSTİARE.
Sadece benzeyenle yapılan istiare.Güzel gitti diye pınar ağladı.(…insan ağladı.)olmaz.
Kaldırımlar yollara bir şeyler anlatıyor.
C)TEMSİLİ İSTİARE:
Merdiven:Ahmet Haşim
At:Faruk Nafiz Çamlıbel
Sessiz Gemi:Yahya Kemal Beyatlı
Kelile ve Dinme:Beydaba
Lafontaine Masalları
SÖZ SANATLARI İLE İLGİLİ ALIŞTIRMALAR
Cep delik cepken delik
Yen delik,kaftan delik
Kevgir misin be kardeşlik(kinaye)
Bir yetim görünce döktür dişini
Bozmaya çabala halkın işini
Her nereye gidersen eyle talanı
Öyle yap ki ağlatasın güleni
Bir saatte söyle yüz bin yalanı
El bir doğru söylerse inanma.(tariz)
Uçmakta konmadan kıyısız bir denizde ruh
Benzer mi böyle bir tufan içinde Nuh.(telmih)
Gayet çoktur,değil benim yaram az
Bana yardan gayrı cerrah yaramaz.(cinas)
Sana kimi canım,kimi cananım diye söylüyor
Nesin sen can mısın,canan mısın kâfir?(istifham)
Sev seni seveni hak ile yeksan ise
Sevme seni sevmeyeni Mısır’a sultan ise(Aliterasyon)
Bütün dünya başkanın ölümüne ağlıyor.(ad aktarması)
Bulutlar yeryüzünden intikam alıyor.(teşhis)
Günlerdir yolunu bekledi,durdu
Sen geleceksin diye çiçek açtı
Bahçeler,bütün ağaçlar süslendi.(Hüsn ü Talil)
Bulmadım dünyada gönüle mekan
Nerde bir gül bitse etrafı diken(Kinaye)
Şu karşıma göğüs geren
Taş bağırlı dağlar mısın?(Kinaye)
Ya şah-maran ya yılan
Zülüf müdür kâkül müdür
Ak gerdana yayılan(cinas)
Adımın,o bahçeler,her gün anıldığı yer
Bahçelerde bir böcek bir çiçeği yer(cinas)
Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar
Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar(teşhis)
Neden kondun a bülbül bağımdaki asmaya
Ben yârimden ayrılmam götürseler asmaya(cinas)
Yüce dağlar birbirine göz eder
Rüzgâr ile mektuplaşır,naz eder(teşhis)
Kimsesiz hiç kimse yok,her kimsenin var kimsesi
Kimsesiz kaldım yetiş ey kimsesizler kimsesi(cinas)
Benim için her bir sözün kıymetlidir,inciden
Gözyaşlarım akıtma gel,odur gönlüm inciden(cinas)
İçime bir kurt düştü,gece gündüz yer beni
Ben bu dertten ölürsem,kabul etmez yer beni(cinas)
Dışarda çılgın rüzgâr,içerde sen vardın(teşbih)
Sahillerin kucağında fıkırdayan deniz yatar
Kayaların kurnasında şarkı söyler bazen rüzgâr(teşhis)
Bunca yaptıklarından sonra yüzü kızarmıyor(kinaye)
Sen uyandın diye gün doğar
Şu yol sen geçtiğin için güzel
Su aksin;dal,gölgen içindir
Ve sen varsın diye
Şu dünyada yaşamam.(hüsn-i Ta’lil)
Bu gece yarısında iki kişi uyanık
Biri benim biri de serseri kaldırımlar(istiare)
Bilir misin?Neler söyler,neler anlatır geceler
Bilir misin?Çok aşıklar sabaha dek geceler(Teşhis,cinas)
Bizim süvarimiz amma da ata biner
Ayağı yere değer,başı göğe değer(abartma)
İçimde kar donar,buzlar tutuşur
Yağan ateş midir,kar mıdır bilmem?(istifham,tezat)
Irmaktan eğilmiş iki büklüm
Hasretle su içmekte söğütler
Dallar yarı çılgın yarı sarhoş(teşhis)
Kalem böyle çalınmıştır yazıma
Yazım kışa uymaz,kışım yazıma(cinas)(1986)
Anavarza at oynağı
Kana bulanmış gömleği
Kıyman a zalımlar
Kör karının bir deyneği.(mecaz)(1988)
Nedir can kim anı sen nâzenin cânâne vermezler
Sana aşık olanlar yoluna cânâ ne vermezler(cinas)(1991)
Bir ah çeksem dağı taşı eritir
Gözüm yaşı değirmen yürütür(abartma)(1991)
Kısmetindir gezdiren yer yer seni
Arşa çıksan akıbet yer yer seni(Cinas)(1988)
Adam elini uzattı;tam onu koparacağı sırada mor menekşe:”Bana dokunma!” diye bağırdı.(İntak-konuşturma)(1990)
Yalnız zaman olur bazı akşamlar
Bir kadın çehresi;yanarken camlar.
Bir lahza belirir loş aynalarda.
(Bir sözün benzetme amacıyla başka bir söz yerine kullanma.yanarken camlar:güneşin camlardaki yansıması)(1990)
Yedi iklimi cihanın duruyor karşında.(mecaz-ı mürsel)(Dünyanın her tarafından toplanmış asker)
Gülmeden çatlayadursun biriken çarşı Pazar.(mecaz-ı mürsel-ad aktarması)(esnaf)
Garbın ucunda son kıyıda en gürültülü
Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü.(Açık istirae)(Benzeyen bulutlar soylenmemiş)
Korkma sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Sönmeden yurdumun üstünde tutan en son ocak.(Kinaye)(Ocağın tütmesi gerçek;ailenin varlığını sürdürmesi mecaz)
Eski eş’arda dürbin ile mana görünür
Yeni şiirde mana gibi külfet yoktur.(tariz)
Güneş bu savaş meydanının dehşetini görmemek için ufkun arasına gizleniyor,bulutlar artık gözyaşlarını tutamıyordu.(hüsn-i Talil-teşhis)
Bülbüllerin ister seni ey gonca-dehen gel
Gül gittiğini anmayalım gülşene sen gel.(Tenasüp)
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç.(cinas)
Bu sabah iğdeler mi çiçekte?
Giden yazlar mı gere gelmekte?
Nedir bu koku çevremi saran?(Tecahül-i Arif)
Ben aşıkım el göğüste yüz yerde
Gel efendim del sinemi yüz yerde(cinas)
Sen uyandın diye gün doğar\Şu yol sen geçtiğin için güzel\Su aksin;dal,gölgen içindir\Ve sen varsın diye\Şu dünyada yaşamam.(Hüsn-i Talil)
Olur mu dünyaya indirsem kepenk
Gözyaşı döksem Nuh Tufan’ına denk(istifham)
Bu gece yarısında iki kişi uyanık
Biri benim biri de serseri kaldırımlar(teşhis)
Bizim paşa gezerken sabah erken,yerde bulur bir maşa,maşayı vurur taşa,derken bir ateş çıkar,dağı taşı hep yakar.(seci)
Yetmedi eksinin gücü artıya
Geçmedi denizin sözü martıya(tezat,teşhis)
Bilir misin?Neler söyler,neler anlatır geceler
Bilir misin?Çok aşıklar sabaha dek geceler(kişileştirme,cinas)
Rüzgar gökte bir gezinti\Üşürüz her akşam vakti
Ne sıcak vücutlar gitti\Toprağı ısıtmak için(Hüsn-i Talil)
Bu memlekette de bir gün sabah olursa Haluk(Açık istiare)
Can kafeste durmaz uçar\Dünya bir han,konan göçer(Kapalı istiare)
Gülen çehremi görüp\Sanmayın beni bahtiyardır
Her kahkahanın içinde\Bir damla gözyaşı vardır.(tezat)
Benim için her bir sözün kıymetlidir,inciden
Gözyaşlarım akıtma gel,odur gönlüm inciden(cinas)
Çabucak gönderin çeliklere su
Çiğneyin çığlarım su çılgın çağı.(Aliterasyon)
Bir hüzün verir bu hal lakin
O hüzn ile şad olur,bu naşad(tezat)
Suya versün bağban gülzarı zahmet çekmesün
Bir gül açılmaz yüzün tek verse bin gülzare su(tenasüp)
(Bahçıvan gül bahçesini suya versin,boşuna zahmet çekmesin;çünkü bir değil,bin gül bahçesine su verse(emek harcasa),senin yüzün gibi güzel bir tek gül açılmaz.)
Görünce uzanmış yar kucağına
Boynunu dolamış zülfü bağına
Kurşunu kahpeye atacağına
Kendine çevirdin…Aman be Ali!(terdit)
Hazırlayan:Selahattin ÇETİN
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder